Kroje, rite të krahinës së Lumës
Lexuar 1694 here
nga Sulejman DIDANë konfiguracionin shpirtëror të Lumës një vend të veçantë zënë krojet. Si elementi themelor i jetës në tokë, uji, përveç funksionit praktik kur ai lëviz, brufullon e rrjedh në formë krojesh a lumenjsh merr vlera estetike dhe animizohet. E ndodhur mes dy Drinave, Luma është shumë e pasur në kroje, por edhe në vlerësimet, në përfytyrimet e në kodin e komunikimit me to, e përmes tyre (si elemente me atribute trashendente) me natyrën si edhe me njeriun. Eshtë ndoshta treva më e pasur me kroje, e vendosur në mesin e vendit e vendi në mesin e Dheut. Këtj mbase motivohet ruajtja e asaj fizionomie me veçori autentike në mentalitetin, në mitet për krojet të veshur me një tis të hollë shenjtërie, siç janë krojet.
1. Përfytyrimet
Në mentalitetin e banorëve të Lumës përfytyrimet për krojet janë pa dyshim nga më të vjetrat. Krojet vlerësohen si pikëlidhje (por edhe si motiv) i raportit të njeriut me forcat e natyrës. Përfytyri i vjetër dhe autentik ëshët ai sipas të cilit për t`ju gëzuar këtij resursi të pazëvendësueshëm duhej sakrifikuar vit për vit nga një jetë njeriu për të ushqyer kuçedrën e cila mbante të bllokuara krojet. Kundër kuçedrës, një bollë e stërmadhe (bishtin në bjeshkë e kryet në Dri) me shtatë kokë (gruaje) me flokë të gjatë lufton dragoi (një djal me fuqi të pazakontë) dhe e vret me shpatë duka ia prerë me shpejtësi të shtatë kokat njëra pas tjetrës para se ajo ta gëlltiste apo ta shitonte me shurrën e vet. Kështu, njerëzit shpëtojnë njëherë e përgjithmonë (të paktën për disa mijë vjet) pa qenë të detyruar të flijojnë vit për vit nga një vajzë. Të bijat e kuçedrës ende jetojnë, po në thellësi shumë të errëta të tokës. Kjo legjendë në këtë variant tregohet edhe në disa vise të tjera shqiptare si dhe te arbëreshët e Siçilisë (në këtë të fundit me disa ndryshime). Tregohen edhe variante të tjera të luftës së njeriut me kuçedrën por që duhet të jenë variante paralele ose derivate të mitit për bëmat e Herkulit, birit të Zeusit, veçse asnjë nga dymbëdhjetë trimëritë e tij nuk ka të bëjë me motivin e treguar. Hidra e Lernit (të cilën e vret Herkuli) përfytyrohej nga grekët me trupin e një qeni e me nëntë kokë gjarpri. Një përfytyrim tjetër mitik, i cili prej mijëra vjetësh jeton në memorjen e banorëve dhe që ka të bëjë me krojet ëshët ai i zanës së malit (i orës apo shtojzavalles). Zanat janë vajza me bukuri të rrallë dhe forcë të mbynatyrshme që jetonin me nektar lulesh (nektari ishte pija e perëndive të Olimpit). Vendbanimi i tyre – bjeshkët. Gojdhana thotë se zanat ishin vajzat të cilat vdisnin të pa martuara. Këndonin e vallëzonin nëpër bjeshkë bashkë me zogjtë. Skena ku ato mund të shfaqeshin (të shiheshin nga të tjerët) por edhe të prekeshin ishin krojet. Nëse dikush mbërrinte të prekte një të tillë, ndërsa ato kriheshin (flokët zhag për tokë) herët në mëngjes, e prekura e humbte përjetësinë, kthehej në grua të bindëshme (të zakonëshme) ndërkohë që nëse nuk do të mbërrije ta prekje zana e tentuar hakmerrej për frikën e shkaktuar. Çdo bjeshkë kishte zanat e veta. Ato laheshin lakuriq nëpër kroje gjatë natës dhe kalimtari i mirë duhej të kollitej me t`iu afruar krojeve për tu dhënë kohë zanave për tu larë e për tu larguar.
2. Ritet
Një numër ritesh që kanë të bëjnë me natyrën kanë në sfond ujrat në tërësi e në veçanti krojet, ato më të brishtat, providencialet dhe, gjestet më të vjetra që i ka përsëritur njeriu duke e veshur kështu kroin me një dritëzë hyjnore. Ripërtëritja e jetës në ditën e verës gjithçka të mirë të dëshiruar ia beson krojeve. Janë mjaft të njohur dhe të praktikuar deri sot kularët e ditës së verës që fëmijët i mbajnë kokë gjatë darkës e në mëngjes hidhen në ujë në mënyrë që uji të largojë prej njeriut “dhimbjen e kokës”, “ethet e verës” e çdo lëngim të mundshëm. Nuset dhe fëmijët mbushin ujë të ri nëpër kroje në të lindur të ditës e me të spërkatin njerëzit e familjes, pragun e derës, dyshemenë dhe muret e shtëpisë. Ky gjest shoqërohej me këngën: “lum e lum mori thanë,/ ujin e ri e kemi marrë”. Ndërkohë vajzat dilnin kodrave e malit duke mbledhur miza dheu (apo një dorë dhè nga foleja e mizave për ti shpërndarë në ambjentet ku mbahen bagëtitë, gjë që do të ndjellë shumëzimin e tyre) si dhe lulet e para, me ujin e të cilave ( një kovë me ujë të ri të krojit ku janë zjerë lulët) lahen fëmijët e vegjël para gjumit. Zonja e shtëpisë apo një grua tjetër bën “lidhjen e bollave”, “zgjidhjen e magjive”, “bllokimin e bakeqit (keqbërësit)” etj. dhe të gjitha këto ia bëson në tërësi ujrave të rrjedhshëm, e në veçanti krojeve, që sjellin vazhdimisht ujë të ri (nuk lahesh dy herë në të njëjtin ujë). Një pjesë e këtyre riteve kryhen edhe në ditën e novruzit (22 ose 25 mars) si dhe në ditën e shënGjergjit me 6 maj. Krojet në Lumë shërbejnë edhe si skena ku nuset e reja bëjnë paraqitjen e tyre të para në publikun femëror të katundit. Pasi kalojnë dy ditë pas ditës së dasmës, nusja e shoqëruar nga vjehrra apo kunata, “për me dalë kurit” ngarkon brinë (burinë, bucelën) në shpinë e shkon te kroi. Kjo ndodh në një orë të caktuar dhe aty mblidhet numër i madh grash e vajzash. Nusja e re i ndihmon gratë e tjera të shkarkojnë brinë, e mbush atë dhe e vendos në rrasën e brisë gati për ta ngarkuar. Në rastet kur në katund janë bërë disa dasma njëherësh, që dmth disa nuse të kroi, çdo gjë e dirigjojnë vjehrrat sipas rradhës së shkuarjes aty, te kroi. Të gjitha vishen sa më bukur, me fundin e arkës dhe shkon në harmoni me peizazhin: lëndina plot me lule, plepat e gjatë, shkallët e rruginës së kroit, shto këtu edhe shushurimën e prroskës ose korin e zogjve. Çdo fjalë, çdo lëvizje vihet re. Eshtë një ceremoni e përpiktë me rregullat e një teatri. Në shumicën e katundeve gratë e kroit e këndojnë nusen e re duke e thumbuar ëmbël, demek është ngritur vonë prej gjumit etj. Ritet jetojnë, zgjohen e flenë si stinët dhe me stinët. “Kur gjethi ze tue shpalue” (varg i një kënge) kur kosa bie në livadhe... zgjohen ritet, zanat, zgjohen dasmat e më pas, spektaklet e krojeve.
3. Disa emërtime krojesh
Kroi i Zhgjuzës, kroi i kishës, kroi i kuq, kroi i alarmenit, kroi i bardhë, kroi i madh, kroi i lukthit, kroi i mirë, kroi nërpuke, kroi i pashës, rropniçe, kroi i shterpave, kroi i malzezëve, kroi i kinzës, kroi i polinit, kroi i verrëjshtave, ... kroi tanzot.
4. Funskioni estetik
Pamë më lart se krojet ishin vendëthi ku mund të ziheshin robina edhe zanat. Ndërkohë krojet janë të njohur edhe si vendi i takimeve dashunore e në tërësi si pika referimi i përjetimeve të brishta dhe është fiksuar në lirikat e në balladat si një element i jetës shpirtërore. Vajza e dashuruar, e qortuar për vonesën te kroi stis disa arsye para nënës së vet: „Shqiti kama e rashë në prrue“, „gjeta kroin turbullue“ etj. ndërsa merr nga e ëma këto përgjigje: „Para tjeje jam provue,/ djemt e ri të kanë mashtrue“. Në lirikën popullore vihet re përshkrimi i ndjeshëm i krojeve por edhe i vajzës duke e vendosur në raporte të denja estetike me kroin: „lidhe midisin me shami,/ me u plasë zemrën djemve të ri“ të cilëve, thotë kënga më tej, „ua ka plasë Zoti/ ditë për ditë po më dalin te kroi“. Nga ana tjetër, djali, thuhet në një lirikë tjetër, „plasi tue kërkue/ krue përmaj krue/ edhe vanget (gjalmet) e opengës i konan rrafshue“. Në krojet si elementë krahasimi janë krijuar vargje të rralla për lirikën popullore shqiptare në përgjithësi. Në momentin kur krushqit nisen për të marrë nusen, natyra përfytyrohet e ngrirë: „kah të shkoni ju tutje“, u thuhet atyre, „krojna kish e ujna s`kish“ duke shtuar se edhe livadhet ishin, por lule s`kishin. Me ardhjen e krushqve me nusen çdo gjë rrjedh e lulëzon si më parë: „kah të vini tekte (këtej)/ krojnat ishin, ujna kishin“. Shtëpia me nuse të re dhe krojet me ujë të ri. Në një fshat të zonës së Bushtricës këndohen vargjet e mëposhtme: “bjeshkë e male, ori nanë, janë shkretue/ prrojna e kroje, ori nanë, janë shterrue”. Në këtë elegji vlerësimi për krojet arrin deri në shenjtërim; pa kroje, bjeshkë e male shkretohen. Vargjet popullore që kanë të bëjnë me krojet janë të pafundme. Me krojet lidhet edhe një numër i konsiderueshëm frazeologjish, vlerësimesh e mentalitetesh. Ujët e kroit as shahet e as truhet (namet apo mallkohet). Përkundrazi komunikohet mjaft intimisht. Eshtë bukur e vjetër thënia thënia për një nga krojet e bjeshkëve të zonës së Tërthores: “çet pak, po s`nalet”.
5. Kroi Tanzot
Në anën perëndimore të Gjallicës (2484 m mbi det) në nivelin 2200 m mbi det ndodhen rrënojat e një ndërtese kulti të cilën banorët e zonës e emërtojnë teqja (e pejkamberit) e që sipas përfytyrimit të tyre ka të bëjë me udhëtimin e Noes, siç përshkruhet në Bibël. Afër rrënojave të teqes, rrëzë tyre, bunon kroi tanzot. Toponimi “Tanzot” na mbërrin si një fondament gjuhësor që mban të fiksuar një epokë të hershme të besimit, politeizmin. Një toponim prehistorik totemist, “i të tanë zotave”, i zotit të dritës, i atij të ujrave, të kullotës, bulmetit... të simbolizuar në kroin si burim jete, në kroin më të lartë në krejt aplet, në mbretin e krojeve i cili buron në majën zotëruese të gjithë territorit verilindor. Toponimi “tanzot” është mjaft i njohurpor jo edhe i interpretuar drejt. Në disa raste është zbërthye si “kroi i zotit tonë” kur në të vërtetë po ta shohim më në thellësi nuk del i tillë. Kjo do të thoshte që sipas ndrrimit të rendit të kishim “kroi i tonë zot” e që me zhvillimet e mëvnëshme (brendagjuhësore) të ishte fiksuar përngjitja “tanzot”. Një tezë e tillë mendoj të jetë e paprovuar. Në fonetikën e shqipes, duke pasë parasysh ligjet e brendëshme, megjithë ndonjë veçori dialektore e nëndialektore por edhe faktorë të jashtëm gjuhësorë, vokalet “a” dhe “o” me funksione fonetike të veçantë nuk mund të ndërrohen e as të asimilojnë njëra-tjetrën pa prishur semantikën e fjalës. Në rastin konkret do të ishte një apofoni arbitrare. Pra ‘tonë zot” nuk jep “tanë zot”. Edhe kuptmisht përemri pronor “tonë” nuk jep përemrin e pakufishëm “tan” (gjithë) dhe as që një pronor më “o” të zëvendësohet më “a”. Për dilemën “i zotit tonë” apo “i tanë (gjithë) zotave” po i referohemi Bogdanit në veprën Qeta ... Ai përdor dy forma të njëjësit: “Tinë zot” (zotit tonë –shën. i imi) dhe “Zotynë” (zoti ynë – shën. i imi) e, siç shihet asnjëra prej këtyre formave nuk është e barabartë me “tanë zot”, që do të thotë i tanë zotave por jo në kuptimin e trinitetit, sepse Bogdani te vepra e përmendur thotë: “Zoti ashët nja ndë natyrë e tre ndë vetet, të silltë thonë: ati, birir e shpirti shejt’. Ky është kuptimi kristian, kurse banorët e festojnë Gjallicën jo si të tillë po si paganë, ata e festojnë dhe i luten Gjallicës sepse ata mendojnë se aty është vendi i perëndive, dhe, për më tepër ritet e tyre pagane nuk i përmban doktirina kristiane, kështu që ato janë më të vjetra bashkë me kroin dhe emërtimin tanzot.
1. Përfytyrimet
Në mentalitetin e banorëve të Lumës përfytyrimet për krojet janë pa dyshim nga më të vjetrat. Krojet vlerësohen si pikëlidhje (por edhe si motiv) i raportit të njeriut me forcat e natyrës. Përfytyri i vjetër dhe autentik ëshët ai sipas të cilit për t`ju gëzuar këtij resursi të pazëvendësueshëm duhej sakrifikuar vit për vit nga një jetë njeriu për të ushqyer kuçedrën e cila mbante të bllokuara krojet. Kundër kuçedrës, një bollë e stërmadhe (bishtin në bjeshkë e kryet në Dri) me shtatë kokë (gruaje) me flokë të gjatë lufton dragoi (një djal me fuqi të pazakontë) dhe e vret me shpatë duka ia prerë me shpejtësi të shtatë kokat njëra pas tjetrës para se ajo ta gëlltiste apo ta shitonte me shurrën e vet. Kështu, njerëzit shpëtojnë njëherë e përgjithmonë (të paktën për disa mijë vjet) pa qenë të detyruar të flijojnë vit për vit nga një vajzë. Të bijat e kuçedrës ende jetojnë, po në thellësi shumë të errëta të tokës. Kjo legjendë në këtë variant tregohet edhe në disa vise të tjera shqiptare si dhe te arbëreshët e Siçilisë (në këtë të fundit me disa ndryshime). Tregohen edhe variante të tjera të luftës së njeriut me kuçedrën por që duhet të jenë variante paralele ose derivate të mitit për bëmat e Herkulit, birit të Zeusit, veçse asnjë nga dymbëdhjetë trimëritë e tij nuk ka të bëjë me motivin e treguar. Hidra e Lernit (të cilën e vret Herkuli) përfytyrohej nga grekët me trupin e një qeni e me nëntë kokë gjarpri. Një përfytyrim tjetër mitik, i cili prej mijëra vjetësh jeton në memorjen e banorëve dhe që ka të bëjë me krojet ëshët ai i zanës së malit (i orës apo shtojzavalles). Zanat janë vajza me bukuri të rrallë dhe forcë të mbynatyrshme që jetonin me nektar lulesh (nektari ishte pija e perëndive të Olimpit). Vendbanimi i tyre – bjeshkët. Gojdhana thotë se zanat ishin vajzat të cilat vdisnin të pa martuara. Këndonin e vallëzonin nëpër bjeshkë bashkë me zogjtë. Skena ku ato mund të shfaqeshin (të shiheshin nga të tjerët) por edhe të prekeshin ishin krojet. Nëse dikush mbërrinte të prekte një të tillë, ndërsa ato kriheshin (flokët zhag për tokë) herët në mëngjes, e prekura e humbte përjetësinë, kthehej në grua të bindëshme (të zakonëshme) ndërkohë që nëse nuk do të mbërrije ta prekje zana e tentuar hakmerrej për frikën e shkaktuar. Çdo bjeshkë kishte zanat e veta. Ato laheshin lakuriq nëpër kroje gjatë natës dhe kalimtari i mirë duhej të kollitej me t`iu afruar krojeve për tu dhënë kohë zanave për tu larë e për tu larguar.
2. Ritet
Një numër ritesh që kanë të bëjnë me natyrën kanë në sfond ujrat në tërësi e në veçanti krojet, ato më të brishtat, providencialet dhe, gjestet më të vjetra që i ka përsëritur njeriu duke e veshur kështu kroin me një dritëzë hyjnore. Ripërtëritja e jetës në ditën e verës gjithçka të mirë të dëshiruar ia beson krojeve. Janë mjaft të njohur dhe të praktikuar deri sot kularët e ditës së verës që fëmijët i mbajnë kokë gjatë darkës e në mëngjes hidhen në ujë në mënyrë që uji të largojë prej njeriut “dhimbjen e kokës”, “ethet e verës” e çdo lëngim të mundshëm. Nuset dhe fëmijët mbushin ujë të ri nëpër kroje në të lindur të ditës e me të spërkatin njerëzit e familjes, pragun e derës, dyshemenë dhe muret e shtëpisë. Ky gjest shoqërohej me këngën: “lum e lum mori thanë,/ ujin e ri e kemi marrë”. Ndërkohë vajzat dilnin kodrave e malit duke mbledhur miza dheu (apo një dorë dhè nga foleja e mizave për ti shpërndarë në ambjentet ku mbahen bagëtitë, gjë që do të ndjellë shumëzimin e tyre) si dhe lulet e para, me ujin e të cilave ( një kovë me ujë të ri të krojit ku janë zjerë lulët) lahen fëmijët e vegjël para gjumit. Zonja e shtëpisë apo një grua tjetër bën “lidhjen e bollave”, “zgjidhjen e magjive”, “bllokimin e bakeqit (keqbërësit)” etj. dhe të gjitha këto ia bëson në tërësi ujrave të rrjedhshëm, e në veçanti krojeve, që sjellin vazhdimisht ujë të ri (nuk lahesh dy herë në të njëjtin ujë). Një pjesë e këtyre riteve kryhen edhe në ditën e novruzit (22 ose 25 mars) si dhe në ditën e shënGjergjit me 6 maj. Krojet në Lumë shërbejnë edhe si skena ku nuset e reja bëjnë paraqitjen e tyre të para në publikun femëror të katundit. Pasi kalojnë dy ditë pas ditës së dasmës, nusja e shoqëruar nga vjehrra apo kunata, “për me dalë kurit” ngarkon brinë (burinë, bucelën) në shpinë e shkon te kroi. Kjo ndodh në një orë të caktuar dhe aty mblidhet numër i madh grash e vajzash. Nusja e re i ndihmon gratë e tjera të shkarkojnë brinë, e mbush atë dhe e vendos në rrasën e brisë gati për ta ngarkuar. Në rastet kur në katund janë bërë disa dasma njëherësh, që dmth disa nuse të kroi, çdo gjë e dirigjojnë vjehrrat sipas rradhës së shkuarjes aty, te kroi. Të gjitha vishen sa më bukur, me fundin e arkës dhe shkon në harmoni me peizazhin: lëndina plot me lule, plepat e gjatë, shkallët e rruginës së kroit, shto këtu edhe shushurimën e prroskës ose korin e zogjve. Çdo fjalë, çdo lëvizje vihet re. Eshtë një ceremoni e përpiktë me rregullat e një teatri. Në shumicën e katundeve gratë e kroit e këndojnë nusen e re duke e thumbuar ëmbël, demek është ngritur vonë prej gjumit etj. Ritet jetojnë, zgjohen e flenë si stinët dhe me stinët. “Kur gjethi ze tue shpalue” (varg i një kënge) kur kosa bie në livadhe... zgjohen ritet, zanat, zgjohen dasmat e më pas, spektaklet e krojeve. 3. Disa emërtime krojesh
Kroi i Zhgjuzës, kroi i kishës, kroi i kuq, kroi i alarmenit, kroi i bardhë, kroi i madh, kroi i lukthit, kroi i mirë, kroi nërpuke, kroi i pashës, rropniçe, kroi i shterpave, kroi i malzezëve, kroi i kinzës, kroi i polinit, kroi i verrëjshtave, ... kroi tanzot.
4. Funskioni estetik
Pamë më lart se krojet ishin vendëthi ku mund të ziheshin robina edhe zanat. Ndërkohë krojet janë të njohur edhe si vendi i takimeve dashunore e në tërësi si pika referimi i përjetimeve të brishta dhe është fiksuar në lirikat e në balladat si një element i jetës shpirtërore. Vajza e dashuruar, e qortuar për vonesën te kroi stis disa arsye para nënës së vet: „Shqiti kama e rashë në prrue“, „gjeta kroin turbullue“ etj. ndërsa merr nga e ëma këto përgjigje: „Para tjeje jam provue,/ djemt e ri të kanë mashtrue“. Në lirikën popullore vihet re përshkrimi i ndjeshëm i krojeve por edhe i vajzës duke e vendosur në raporte të denja estetike me kroin: „lidhe midisin me shami,/ me u plasë zemrën djemve të ri“ të cilëve, thotë kënga më tej, „ua ka plasë Zoti/ ditë për ditë po më dalin te kroi“. Nga ana tjetër, djali, thuhet në një lirikë tjetër, „plasi tue kërkue/ krue përmaj krue/ edhe vanget (gjalmet) e opengës i konan rrafshue“. Në krojet si elementë krahasimi janë krijuar vargje të rralla për lirikën popullore shqiptare në përgjithësi. Në momentin kur krushqit nisen për të marrë nusen, natyra përfytyrohet e ngrirë: „kah të shkoni ju tutje“, u thuhet atyre, „krojna kish e ujna s`kish“ duke shtuar se edhe livadhet ishin, por lule s`kishin. Me ardhjen e krushqve me nusen çdo gjë rrjedh e lulëzon si më parë: „kah të vini tekte (këtej)/ krojnat ishin, ujna kishin“. Shtëpia me nuse të re dhe krojet me ujë të ri. Në një fshat të zonës së Bushtricës këndohen vargjet e mëposhtme: “bjeshkë e male, ori nanë, janë shkretue/ prrojna e kroje, ori nanë, janë shterrue”. Në këtë elegji vlerësimi për krojet arrin deri në shenjtërim; pa kroje, bjeshkë e male shkretohen. Vargjet popullore që kanë të bëjnë me krojet janë të pafundme. Me krojet lidhet edhe një numër i konsiderueshëm frazeologjish, vlerësimesh e mentalitetesh. Ujët e kroit as shahet e as truhet (namet apo mallkohet). Përkundrazi komunikohet mjaft intimisht. Eshtë bukur e vjetër thënia thënia për një nga krojet e bjeshkëve të zonës së Tërthores: “çet pak, po s`nalet”.
5. Kroi Tanzot
Në anën perëndimore të Gjallicës (2484 m mbi det) në nivelin 2200 m mbi det ndodhen rrënojat e një ndërtese kulti të cilën banorët e zonës e emërtojnë teqja (e pejkamberit) e që sipas përfytyrimit të tyre ka të bëjë me udhëtimin e Noes, siç përshkruhet në Bibël. Afër rrënojave të teqes, rrëzë tyre, bunon kroi tanzot. Toponimi “Tanzot” na mbërrin si një fondament gjuhësor që mban të fiksuar një epokë të hershme të besimit, politeizmin. Një toponim prehistorik totemist, “i të tanë zotave”, i zotit të dritës, i atij të ujrave, të kullotës, bulmetit... të simbolizuar në kroin si burim jete, në kroin më të lartë në krejt aplet, në mbretin e krojeve i cili buron në majën zotëruese të gjithë territorit verilindor. Toponimi “tanzot” është mjaft i njohurpor jo edhe i interpretuar drejt. Në disa raste është zbërthye si “kroi i zotit tonë” kur në të vërtetë po ta shohim më në thellësi nuk del i tillë. Kjo do të thoshte që sipas ndrrimit të rendit të kishim “kroi i tonë zot” e që me zhvillimet e mëvnëshme (brendagjuhësore) të ishte fiksuar përngjitja “tanzot”. Një tezë e tillë mendoj të jetë e paprovuar. Në fonetikën e shqipes, duke pasë parasysh ligjet e brendëshme, megjithë ndonjë veçori dialektore e nëndialektore por edhe faktorë të jashtëm gjuhësorë, vokalet “a” dhe “o” me funksione fonetike të veçantë nuk mund të ndërrohen e as të asimilojnë njëra-tjetrën pa prishur semantikën e fjalës. Në rastin konkret do të ishte një apofoni arbitrare. Pra ‘tonë zot” nuk jep “tanë zot”. Edhe kuptmisht përemri pronor “tonë” nuk jep përemrin e pakufishëm “tan” (gjithë) dhe as që një pronor më “o” të zëvendësohet më “a”. Për dilemën “i zotit tonë” apo “i tanë (gjithë) zotave” po i referohemi Bogdanit në veprën Qeta ... Ai përdor dy forma të njëjësit: “Tinë zot” (zotit tonë –shën. i imi) dhe “Zotynë” (zoti ynë – shën. i imi) e, siç shihet asnjëra prej këtyre formave nuk është e barabartë me “tanë zot”, që do të thotë i tanë zotave por jo në kuptimin e trinitetit, sepse Bogdani te vepra e përmendur thotë: “Zoti ashët nja ndë natyrë e tre ndë vetet, të silltë thonë: ati, birir e shpirti shejt’. Ky është kuptimi kristian, kurse banorët e festojnë Gjallicën jo si të tillë po si paganë, ata e festojnë dhe i luten Gjallicës sepse ata mendojnë se aty është vendi i perëndive, dhe, për më tepër ritet e tyre pagane nuk i përmban doktirina kristiane, kështu që ato janë më të vjetra bashkë me kroin dhe emërtimin tanzot.